ALİ REŞAD BEY (1877-1929) [1]

Çok velûd bir tarihçi olan Ali Reşad Bey, Osmanlı Devleti’nin II. Meşrutiyet devrinden ölümüne kadar telif-tercüme tarih eserleri, tercüme romanları, tarih ders kitapları ve gazetelerde yazdığı makaleler ile çok önemli bir devir olan 1908-1929 arasına -Ahmet Refik (Altınay) Bey ile birlikte- damgasını vurmuştur.

Ali Reşad Bey, bugün Bulgaristan toprakları içerisinde kalan Lofça’da II. Abdülhamid Han’ın saltanatının başında 93 Harbi (1877-78) diye maruf olan harbin başladığı yıl olan 1877 tarihinde dünyaya geldi. Babası Lofça Âşar müdürlerinden İsmail Âdil Bey, annesi de Habibe Hanım’dır. 93 Harbi sırasında ve neticesinde Ali Reşad Bey’in ailesi birçok Müslüman ailesi gibi Rus zulmünden Osmanlı Payitahtı İstanbul’a gelip yerleşerek vefatına kadar İstanbul’da yaşadı. Okul hayatına da İstanbul’da başlayan Ali Reşad Bey nihayetinde 1897’de Mekteb-i Mülkiyye-i Şahane’den mezun olarak 1897-1908 arasında görev yaptığı Maarif Nezareti Muhasebe Kalemi’nde memurluk görevine başladı. Bununla birlikte bu süre zarfında ve daha sonra birçok okulda hocalık ile yöneticilik yapmış olup daha sonra da Maarif-i Umumiye Nezareti müsteşarı oldu. Ali Reşad Bey ilk muallimliğine matematik alanı ile başladı. Daha sonra bunu aritmetik ve kitabet alanları takip etti. İlk tarih hocalığı ve okul müdürlüğüne 1908’de Mercan İdadisi’nde başlamış olan Ali Reşad Bey, ardından sırasıyla İstanbul Leyli İdadisi Müdürlüğü ve tarih hocalığı, 1909-12 yıllarında İstanbul Vilâyeti Maarif Müdürlüğü, 1912-13 yıllarında Darülmuallimîn-i Âliye Müdürlüğü ve tarih hocalığı, 1913-14 yıllarında Meclis-i Maarif azalığı, 1914-15 Telif ve Tercüme Dairesi azalığı, 1915-22 yıllarında Darülfünun Edebiyat Medresesi tarih hocalığı, 1910-15 ve 1918-22 yıllarında Mülkiye Mektebi tarih-i siyasi hocalığı, 1919 yılında Tedrisat-ı Âliye Umum Müdürlüğü, 1919-21 ve 1921-22 yıllarında Maarif-i Umumiye Nezareti Müsteşarlığı görevlerinde bulundu. Bunlarla birlikte Galatasaray Sultanisi, 1910-14 yıllarında Maliye Memurları Mektebi ve 1918 yılında da Darüşşafaka Lisesi’nde tarih hocalığında da görev yaptı. Ayrıca Ali Reşad Bey, 1919 yılı sonlarında Darülfünun’a “emîn (rektör)” seçiminde 72 aday içerisinde Besim Ömer Paşa’dan (65 oy) sonra en fazla oyu (37 oy) alan isim oldu.

Millî Mücadele’den sonra yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde bir dönem hakkında soruşturma yapılmış olup 1924’de yapılan bir toplantı sonucunda suçsuz bulunmuş ve 1 Kasım 1922’den itibaren emekli olmasına karar verilerek maaşa bağlandı. Ardından Darülfünun’dan da istifa ederek ölümüne kadar makinalarını Avrupa’dan getirerek kurduğu Yeni Matbaa’da yayın işleri ile uğraştı ve 9 Nisan 1929’da Ankara Caddesi’nde bulunan Yeni matbaadan evine gitmek üzere çıktığı bir sırada yürürken âni bir kalp sıkışması sonucu 52 yaşında vefat etti.[2]

Ali Reşad Bey daha Dersaadet Medrese-i Edebiyesi’nde temelleri atılan Fransızca ve Arapçasını kendi çabası ile geliştirerek fevkalâde bir seviyeye ulaştırmıştır. Ayrıca memurluk hayatına başlamasından itibaren II. Meşrutiyet devrine kadar birçok konuda telif veya tercüme Sabah, İkdam, Saadet, Yeni Gazete, Tanin, Tasvir-i Efkâr ve Vakit gibi gazetelerde yazılar yazmıştır. İlâveten bu devirde Fransızcadan çevirdiği dört romanda Sabah gazetesinde tefrika edilmiştir. II. Meşrutiyetin ilân edilmesiyle gazete hayatına ara veren Ali Reşad Bey, ölümüne kadar olan bu dönemde telif-tercüme eser ve ders kitabı yazarlığı ile tanınmıştır.

Ali Reşad Bey’in yayın hayatına başladığı 1897 yılı ile vefatı tarih olan 1929 yılları arasında yayınladığı telif-tercüme ve tek, birkaç veya komisyon çalışması olan toplam 55 kitabı (toplam 77 cilt) vardır. Bunların arasından 15 kitabı başka isimlerle ortaklaşa hazırlamıştır. Bu isimler dönemin en tanınmış mütercim ve ilim adamlarıdır: Babanzâde İsmail Hakkı, Ali Seydi, Ali Kemâl, Macar İskender, Mehmed İzzet, L. Feuillet, Galip Ata, Necib Âsım, Yusuf Behçet, Ali Muzaffer, Galib Bahtiyar ve Avni Beyler’dir. Bu 55 kitaptan 38’i ilk, orta, lise, meslekî ve yükseköğretim için tarih ders kitabı, 4’ü roman çevirisi, 1’i ortak ansiklopedi çalışması ve 12’si de çok önemli ve alanlarında ilk monografi ile biyografik telif-tercüme ve iktibas yoluyla kaleme aldığı eserlerdir. Ayrıca vefatı ile birlikte 2 eseri yarım kalmıştır. Bununla beraber Ali Reşad Bey’in 13 eseri de birden çok baskı yapmıştır. İlâveten Ali Reşad Bey’in kaleme aldığı ilk mektep ders kitaplarından hepsi ve yükseköğrenim kitaplarının ders kitaplarından birkaçı hariç bütün kitapları genel okuyucu kitlesine de hitap etmektedir.

Son olarak şunu belirtmek gerekir ki Ali Reşad Bey, 1897-1929 yıllarında yayınladığı -tek veya birden fazla yazarlı olan- 55 eserin sayfa sayısı 28.000’den fazladır ki ilâveten gazetelerde ve mecmualarda imzalı-imzasız kaleme aldığı yazıları da ekleyince bu sayı çok yüksek bir seviyeye ulaşmaktadır. Ali Reşad Bey’in 32 yıla sığdırdığı bu birikim fevkalâdedir ki öğrencilik yıllarında kendisini çok iyi geliştirip yetiştirdiğinin mükemmel bir kanıtıdır.

Telif-Tercüme Eserlerinden bazıları[3] şunlardır (Tarih ders kitapları bu listeye alınmamıştır):

1. Wallace Cook, Kenyon, müt. Ali Reşad, İstanbul, 1325, 190 sayfa.
2. Ali Reşad-[Babanzâde] İsmail Hakkı, Bismarck -Hayat-ı Hususi ve Siyasisi-, İstanbukl, 1316, 376 sayfa.
3. Ali Reşad-[Babanzade] İsmail Hakkı, Dreyfus Meselesi ve Esbâb-ı Hafiyyesi, İstanbul, 1315, 420 sayfa.
4. Ali Reşad, Bismarck, İstanbul, 1930, 90+1 sayfa.
5. Ch. Seignobos, Tarh-i Siyasi -1814’ten 1896’ya kadar Asr-ı Hâzırda Avrupa-, müt. Ali Reşad (I. cilt Ali Kemal ile birlikte), 3 cilt, İstanbul, 1324-1326, 1146+8 sayfa
6. Ed. Engelhardt, Türkiyeve Tanzimat -Devlet-i Osmaniye’nin Tarih-i Islahatı 1826-1882-, müt. Ali Reşad, İstanbul, 1328, 489+7 sayfa
7. Ali Reşad, Mufassal-Musavver Fransaİhtilâl-i Kebiri Tarihi, 2 cilt, İstanbul, 1331, 916+3 sayfa
8. Jean Leune, Daima Hilekâr, müt. Ali Reşad, 2 cilt, İstanbul, 1339, 375+1 sayfa. (Hazırladığımız eserdir.)
9. Ali Reşad, Faşizm, İstanbul, 1340, 123+2 sayfa.

[1] Bu biyografiyi Ali Reşad Bey hakkında teferruatlı bir şekilde çalışan ve 1999 yılında “Ali Reşat ve Tarihçiliği” adı ile doktora tezi yazan Bayram Eyüp Ertürk’ün şu çalışmasından özetledik: Bayram Eyüp Öztürk, “Ali Reşat Bibliyografyası Denemesi”, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Tarihi Dergisi, 3/10 (2000), s. 205-227.

[2] Bayram Eyüp Öztürk, “Ali Reşat ve Tarihçiliği”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1999, s. 8.

[3] Ali Reşad Bey’in telif-tercüme ve ders kitaplarının tüm listesi için bkz. Bayram Eyüp Öztürk, “Ali Reşat Bibliyografyası Denemesi”, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Tarihi Dergisi, 3/10 (2000), s. 216-227.